جهت گیری شناختی – روانشناسی معامله گری + ویدیو

1401-12-25 مجتبی لطیفی

مقدمه

جهت گیری شناختی چیست؟ معامله‌گر چگونه به سوگیری شناختی دچار می‌شود؟ رایج‌ترین جهت گیری‌ها کدام‌اند؟ در این مقاله قصد داریم به بررسی انواع جهت گیری و چگونگی دچار شدن به سوگیری‌ها و جهت گیری های که در بازارهای مالی هستند را بررسی و تجزیه تحلیل کرده و به راه‌حل دچار نشدن به جهت گیری بپردازیم.

جهت گیری شناختی | cognitive biases

جهت گیری شناختی که سوگیری شناختی نیز می‌گویند، یک اشتباه سیستماتیک در فکر کردن است، منظور از اشتباه سیستماتیک، یعنی تصادفی نیستند و از یک سری الگوهای قابل پیش‌بینی پیروی می‌کنند. فکر کردن در مغز انسان به 2 شکل صورت می‌گیرد:

سریع و اتوماتیک: بر اساس شهود کار می‌کند و برخورد احساسی و هیجانی از ویژگی این نوع تفکر است. منشأ جهت‌ گیری‌ های شناختی است و زمانی رخ می‌دهد که به‌جای شکل دوم فکر کردن، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
منطقی: اطلاعات را بر اساس منطق، تجزیه و تحلیل می‌کند که کند بودن از ویژگی این نوع تفکر است.

همچنین انسان، در مرحله اول کاری انجام می‌دهد و سپس با منطق آن را توجیه می‌کند که باعث به وجود آمدن جهت گیری شناختی می‌شود، درصورتی‌که باید قبل از تصمیم‌گیری، منطقی فکر کند. منظور از فکر کردن منطقی این است که احتمال رخ دادن و ارزش آن را بداند.

البته به این موضوع نیز توجه داشته باشید که جهت‌ گیری با اشتباهات منطقی یکی نیستند، چرا که در جهت گیری معامله‌گر نمیداند که به خطا دچار شده است، اما در اشتباهات منطقی فرد می‌داند که در حال اشتباه است.

چگونه معامله‌گر بداند که به جهت گیری دچار می‌شود؟

به سوالات زیر، با «بله» یا «خیر» جواب دهید.

خبرهای که تجزیه و تحلیل معامله‌گر را تائید کند را، دنبال می‌کنید؟
زمانی که در معامله ضرر می‌کند، اطرافیان را سرزنش می‌کنید؟
برای موفقیت‌های دیگران، شانس را نسبت می‌دهید و برای موفقیت‌های خود، خود را مسئول می‌دانید؟
زمانی که یک بخش کوچک از موضوع بزرگی را یاد می‌گیرید، شروع به اظهار نظر راجب آن می‌کنید؟

اگر پاسختان به پرسش‌های بالا، «بله» باشد، نشان می‌دهد که در رفتار خود، به جهت گیری دچار می‌شوید.

رایج‌ترین جهت گیری شناختی

ناظر و بازیگر: خطاهای خود، به عوامل بیرونی نسبت داده می‌شود، اما دلیل خطای دیگران را عوامل درونی می‌دانند.

اثر هاله: در قضاوت‌های افراد، نسبت به دیگران رخ می‌دهد. به‌طوری‌که اگر فردی، تحلیلگر حرفه‌ای باشد، به اشتباه معامله‌گر حرفه‌ای نیز تلقی می‌شود.

تائید: به عقاید و تفکراتی که فرد را تائید کنند، وزن داده می‌شود و افرادی که فرد را تائید نکنند حذف می‌شوند.

خوش‌بینی: احتمال رخ دادن اتفاقات مثبت، بیش از آنچه که هست، نسبت داده می‌شود.

هزینه غرق شده: فرد در مسیری قرار می‌گیرد که دیگر بازدهی ندارد، اما به خاطر اینکه مسیر طولانی را طی کرده، به مسیر ادامه می‌دهد.

پرهیز از ضرر: اجتناب از انجام عمل صحیح، ادامه دادن با مشکلات فراوان و انجام کار های محافظه‌کارانه.

چند نمونه از جهت گیری‌های شناختی در بازارهای مالی، اثر شترمرغ و قوی سیاه و اثر دانینگ کروگر بوده که در ادامه به این موضوع اشاره خواهد شد. البته سوگیری و جهت گیری لزوماً بد نیستند و به انسان اجازه می‌دهند در شرایط اضطراری که خطری فرد را تهدید می‌کند، به‌سرعت تصمیم بگیرد.

جهت گیری اثر شترمرغی

اثر شترمرغی که معامله‌گران غیرحرفه‌ای معمولاً به این تله دچار می‌شوند، در افسانه‌های قدیمی گفته‌شده که هرگاه شترمرغ از چیزی بترسد، سر خود را زیر شن فرو می‌کند، به گمان اینکه از خطر در امان است.

اثر شترمرغی باعث می‌شود معامله‌گر از دنبال کردن هر خبری که باعث شود احساسات منفی و ناراحت کننده، به معامله‌گران دست بدهد اجتناب می‌کنند. این خطای روان‌شناختی باعث می‌شود، فرد اطلاعات ضروری را از دست بدهد، زیرا ترجیح می‌دهد خبرها را دنبال نکند.

اثر شترمرغی در بازارهای مالی خود را به‌خوبی نشان می‌دهد. افراد تحت تأثیر این جهت گیری آنچه باید ببینند را دنبال نمی‌کنند و از کاری که باید انجام دهند، اجتناب می‌کنند.

البته اثر شترمرغی در معامله‌گران حرفه‌ای نیز دیده‌شده است، چراکه آن‌ها گمان می‌کنند؛ چون کار خاصی انجام نداده‌اند پس هیچ‌کس از آنها گله‌ای به دل ندارد، درحالی‌که آن‌ها با پنهان شدن، سکوت کردن و واکنش ندادن ممکن است به دیگران آسیب برسانند.

معامله‌گران هیچ‌گاه خود را از دریافت اطلاعات نباید محروم کنند، زیرا صرف داشتن اطلاعات نمی‌تواند آسیبی به تصمیم نهایی بزند. در زمان تصمیم‌گیری با پرسیدن چند سؤال ساده، می‌توان اثر شترمرغی را تشخیص داد:

آیا علاوه بر آنچه میدانید، اطلاعات دیگری نیز وجود دارد؟
آیا همه اخبار را دنبال می‌کرده و از خبری چشم‌پوشی نکرده‌ام؟
اگر از اخباری چشم‌پوشی کرده‌ام، چرا آن خبر را نادیده گرفته‌ام؟

البته به این معنی نیست که نباید از خبری چشم‌پوشی کرد، چراکه خبرهای که به افراد ربطی ندارند، بهتر است با آگاهی نادیده گرفته شوند؛ و درنهایت آنچه در دنبال کردن اخبار مهم است، تصمیم‌گیری با آگاهی کامل و از روی تفکر منطقی است.

جهت گیری قوی سیاه

در ابتدا مردم باور داشتند که قو سفید است، تا زمانی که استرالیا کشف شد و قوی سیاه برای اولین بار دیده شد. جهت گیری قوی سیاه از آن زمان به وجود آمد که اثر اتفاقات نامحتمل نیز می‌گویند.

تعصب به عقاید و ارزش‌ها باعث می‌شود که فرد از واقعیت دور شده و به این تله دچار شود. وقتی فرد در مقابله با اتفاقی تعجب می‌کند و رفتار غیرمنتظره دارد، به این معنی نیست که آن اتفاق غیرمنتظره بوده است، بلکه نشان می‌دهد فرد چشم‌اندازی از رخداد این اتفاق نداشت.

انسان از گذشته استفاده می‌کند تا آینده را پیش‌بینی کند که این خود یک تله روان‌شناختی است، چرا که احتمال این وجود دارد که قوی سیاه وارد عمل شده و اتفاقات جدیدی را رخ دهد. اثر اتفاقات نامحتمل مانند جهت گیری تائید است و رویدادهای که احتمال رخدادش کم است، بررسی نمی‌شود.

همچنین برای اینکه افراد به قوی سیاه دچار نشوند، باید مدیریت ریسک را در نظر داشته باشند، هیچ‌وقت نمی‌توان به 100 درصد ریسک‌ها آگاهی داشت و معامله‌گر باید چارچوب فکری داشته باشد که بتواند زمانی که ریسکی که نسبت به آن آگاهی نداشتند، فعال می‌شود بهترین عملکرد را داشته باشند.

البته در زمینهٔ مدیریت ریسک مشکلی که وجود دارد، این است که فرد فکر می‌کند نسبت به همه ریسک‌ها اگاهی دارد، درصورتی‌که اگاهی ندارد و تا زمانی که فکر می‌کند اگاهی دارد، نمی‌تواند ریسک‌ها را کامل مدیریت کند؛ پس بهتر است که اعتراف به نداشتن اگاهی کامل نسبت به ریسک‌ها بکند، تا بتواند نسبت به آن ریسک‌های که اگاهی دارد، بهتر مدیریت ریسک کند و به جهت گیری شناختی دچار نشوند.

اثر دانینگ کروگر

اثر دانینگ کروگر، یک جهت گیری شناختی است که باعث می‌شود معامله‌گر به خطای توهم دانستن دچار شود. معامله‌گر در ابتدا یک آموزش‌های اولیه می‌بیند، ولی ازعدم آگاهی‌هایی که راجع به آن دارد، کاملاً اطلاع ندارد. در واقع اثر دانینگ کروگر در عدم توانایی فرد در فهمیدن عدم توانایی‌های خود است. یعنی فکر می‌کند که به 60 درصد از یک موضوع اگاه هست، ولی در واقعیت، به 20 درصد از آن موضوع اگاهی دارد.

این اثر، به زبان ساده: «افرادی که در یک مهارت اطلاعات کافی ندارند، معمولاً ارزیابی درستی از وضعیت خود ندارند و به عبارت دیگر، متوجه نیستند که در آن مهارت به اندازه کافی مهارت ندارند.»

همچنین این جهت‌گیری شناختی در معامله‌گران خود را در قالب خلع بین توانایی و میزان سود کسب شده از بازار نشان می‌دهد.

می‌توان با مشاهده ویدیو زیر، راجع به اثر دانینگ کروگر, نمودار اثر دانینگ کروگر و…. به اطلاعات بیشتری دست یافت.

معامله‌گر چگونه می‌تواند به خطاهای روان‌شناختی دچار نشود؟

برای اینکه معامله‌گر در رفتار خود به جهت گیری دچار نشود، در ابتدا باید از وجود خطاهای روان‌شناختی آگاهی داشته باشد و سپس چک‌لیستی در شرایط بحرانی و هیجانی برای خود درست کند تا بتواند در شرایطی که احتمال سوگیری شناختی وجود دارد، از خود عملکرد مطلوبی به نمایش بگذارد و به جهت گیری دچار نشود.

خلاصه:

جهت گیری، یک اشتباه سیستماتیک در تفکر است که باعث می‌شود فرد به سوگیری دچار شود. البته سوگیری و اشتباه منطقی باهم یکی نیستند چرا که سوگیری بدون آگاهی رخ می‌دهد.
همچنین رایج‌ترین جهت گیری های شناختی شامل اثر هاله، تائید، ناظر و بازیگر، خوش‌بینی و هزینه غرق‌شده هستند، دو نمونه از جهت گیری که در بازارهای مالی وجود دارند، اثر اتفاقات نامحتمل و اثر شترمرغی است که باعث می‌شود معامله‌گران در رفتار خود در بازارهای مالی سوگیری کنند. اگاهی از وجود این سوگیری‌های شناختی به معامله‌گران کمک می‌کند، تا از دچار شدن به این جهت گیری‌ها دوری کنند.

سوالات متداول

1- جهت گیری شناختی چیست؟

جهت گیری شناختی که سوگیری شناختی نیز می‌گویند، یک اشتباه سیستماتیک در فکر کردن است. منظور از اشتباه سیستماتیک، یعنی تصادفی نیستند و از یک سری الگوهای قابل پیش‌بینی پیروی می‌کنند. به دلیل اینکه مغز انسان به شکلی تکامل‌یافته است که عکس‌العمل سریع از خود نشان دهد، عمده جهت ‌گیری‌ های شناختی زمانی رخ می‌دهد که افراد یک تصمیم سریع می‌گیرند، که درگذشته تجربه آن شرایط را نداشتند.

2- اثر شترمرغ چگونه در بازارهای مالی عمل می‌کند؟

اثر شترمرغی در واقع زمانی رخ می‌دهد که معامله‌گر بخاطر حس ترس، ترجیح می‌دهد دیگر اخبار بازار را دنبال نکند. چرخه های پولی در بازارهای مالی زمانی شروع می‌شود که معامله‌گران حرفه‌ای با منتشر شدن اخبار منفی و ریسک گریزی بازار، شروع به سرمایه‌گذاری می‌کنند. پس می‌توان نتیجه گرفت که سرمایه‌گذاران با انتشار اخبار منفی در بازار، شروع به تکمیل خرید های خود می‌کنند و از این‌ جهت گیری شناختی به‌خوبی استفاده می‌کنند.
معامله‌گران باید به این نکته توجه داشته باشند و به این جهت‌گیری شناختی دچار نشوند.

کلمات کلیدی:

اشتباه سیستماتیک, فکر کردن, برخورد احساسی و هیجانی, اشتباهات منطقی, عوامل بیرونی, ناظر و بازیگر, عوامل درونی, اثر هاله آموزش بورس، دوره روانشناسی معامله گری، روانشناسی معامله گری، روانشناسی بازار، رفتار پول، روانشناسی مالی، چارچوب فکری، اکثریت بازنده، سود مستمر، هزینه غرق شده, شیب, اثر شترمرغی, قوی سیاه, خطاهای روانشناختی، اثر دانینگ کروگر، اثر شتر مرغی، چرخه های پولی، کنترل ترس درمعامله گری، کنترل طمع در معامله گری، مدیریت معاملات، تئوری انتظار، معامله گری، بازارهای مالی، بورس، فارکس، کریپتو، روانشناسی کریپتو، روانشناسی فارکس، Financial psychology, risk management ,Trades management, psychology, psychology of trading, behavioral finance, ostrich effect, cognitive biases, frame of mind, Easy trading, money cycle, Expectancy theory